✍आनन्द राम पौडेल

ईशोपनिषद् वेदान्तको अत्यन्त महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ मानिन्छ। केवल १८ मन्त्रका कारण सानो जस्तो देखिए पनि जीवन, दर्शन र आध्यात्मिकताको गहिरो मूलभूत सिद्धान्त यहीँबाट शुरू हुन्छ। विशेषगरी यसको पहिलो र दोस्रो मन्त्रलाई “मानव जीवनको संक्षिप्त मार्गदर्शन”का रूपमा व्याख्या गरिन्छ। यी दुई मन्त्रले मनुष्यले कसरी संसारमा रही कर्म गर्दै आध्यात्मिक उन्नति हासिल गर्न सक्छ भन्ने स्पष्ट शिक्षादिन्छन्।

---

पहिलो मन्त्र : जगत् ईश्वरले व्याप्त, लोभ त्याग र अनासक्ति जीवनको आधार

ईशोपनिषद् मन्त्र १ यसरी छ–

“ईशावास्यमिदं सर्वं यत्किञ्च जगत्यां जगत् ।
तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृधः कस्यस्विद्धनम् ॥”

यो मन्त्रले तीन प्रमुख शिक्षा दिएको मानिन्छ।

१. जगत्को हरेक कणमा ईश्वरव्याप्तता

मन्त्रको पहिलो भागले सम्पूर्ण सृष्टि ईश्वरले व्याप्त भएको बताउँछ। चल–अचल सबैमा ईश्वरीय चेतनाको उपस्थिति छ।
यसरी जगत्अनुसार चल्दा मनमा समर्पण र कृतज्ञता जन्मिन्छ।

२. कर्तव्यकर्म गर्दै अनासक्त भएर वस्तुको उपयोग

“तेन त्यक्तेन भुञ्जीथाः”—
उपभोग नगर, उपयोग गर।
स्वामित्व–त्यागसहित कर्तव्यअनुसार जीवनयापन गर भन्ने सन्देश छ।
भगवद्गीतामा उल्लेखित निष्काम कर्मयोग यही सिद्धान्तबाट विकसित भएको मानिन्छ।

३. लोभ, अन्याय र परधनप्रतिको आकर्षण त्याग

“मा गृधः”—लोभ नगर।
ईश्वर–व्याप्तताको बोध हुँदा लोभ, स्वार्थ र अन्यायपूर्ण आचरण स्वतः हट्दै जान्छ।
यो समाजमा नैतिकता, न्याय र समानताको आधार बनाइन्छ।

---

दोस्रो मन्त्र : संसारमै रही १०० वर्षसम्म कर्तव्यकर्म गर्नु जीवनको सही मार्ग

मन्त्र २ यसरी प्रस्तुत छ–

“कुर्वन्न् एव इह कर्माणि जिजीविषेत् शतं समाः ।
एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कर्म लिप्यते नरः ॥”

यसले जीवनको व्यवहारिक पक्षलाई केन्द्रमा राख्छ।

१. संसार छोडेर होइन, संसारमै रही कर्तव्य पूरा गर्दै बाँच्नू

मन्त्रले स्पष्ट भन्छ—
मानिसले यस लोकमा कर्म गर्दै, जिम्मेवारी पूरा गर्दै सय वर्षसम्म बाँच्न चाहनु ठीक हो।
संन्यास होइन, उचित कर्ममार्गबाट मोक्ष सम्भव छ।

२. कर्म नगरेर बच्ने उपाय छैन

जीवन नै कर्ममा आधारित छ, त्यसैले मनुष्यले जिम्मेवारीबाट भाग्न मिल्दैन।
सही रूपमा गरिएको कर्म नै आध्यात्मिक उन्नतिको मार्ग हो।

३. अनासक्त–ईश्वरसमर्पित कर्मले बन्धन गर्दैन

“न कर्म लिप्यते नरः”—
ईश्वरभाव + अनासक्ति मिलेर कर्म निष्कलंक बन्छ।
यस्ता कर्मबाट पापकर्म लाग्दैन, बन्धन पैदा हुँदैन।

४. गृहस्थ धर्ममै मोक्ष सम्भव

उपनिषद् बताउँछ—
गृहस्थले पनि मोक्ष हासिल गर्न सक्छ, यदि कर्तव्यपालन + समर्पण + अनासक्ति छ भने।
यो शिक्षाले संन्यास मात्रै मुक्ति मार्ग हो भन्ने धारणालाई चुनौती दिन्छ।

---

दुवै मन्त्रले दिन्छन् आधुनिक जीवनका लागि पनि उपयोगी मार्गदर्शन

यी दुई मन्त्रको संयुक्त सार यसरी बुझिन्छ—

• जीवनको हरेक पक्षलाई ईश्वर–भावबाट हेर्न सकियो भने मन शुद्ध र लोभीबाट मुक्त हुन्छ।

• कर्तव्यकर्मबाट भाग्नु होइन, सही भावले गर्नु जीवनको मूल धर्म हो।

• संसारमै रही, परिवार, समाज र देश प्रति जिम्मेवार बनेर पनि आध्यात्मिक उन्नति सम्भव छ।

• अनासक्त कर्म गर्दा मानिस कर्मबन्धनबाट मुक्त हुन्छ र अन्ततः मोक्षसम्म पुग्छ।

विद्वानहरूका अनुसार, ईशोपनिषद्को यी दुई मन्त्रलाई जीवनमा उतार्न सकियो भने
सिङ्गो जीवन समृद्ध, सन्तुलित र शान्तिमय बन्न सक्छ।