बेलैमा एक नेपाली फिल्ममा देखेको एउटा दृश्य मनमा बस्छ। खलनायकले गाउँकी एक युवतीलाई सोध्छ, “तिमी के खान्छ्यौ र यति हृष्टपुष्ट छ्यौ?” उनी लजाउँदै भन्छिन्, “भटमास।” हलभरि हाँसो चल्छ। मानौँ भटमास, मकै, भातजस्ता खाना भनेको गरिबले मात्रै खानू पर्ने, लुकाएर खानू पर्ने चीज हो।
यही सोच कहिल्यै हटेन, र आज पनि धेरैको मनमा गाडिएको छ। ठूलो कुरा त के भने, हाम्रो शिक्षा प्रणालीले पनि यो भ्रम तोड्ने काम कहिल्यै गरेन।

सरकार, मन्त्री, नीति निर्माता, विज्ञ—सबै व्यस्त छन्। तर रैथाने अन्न, कालो भटमास, लोकल कुखुरा, पुराना तेलबाली, ढिकी घट्टका चामल, जडीबुटी, आयुर्वेदिक ज्ञान—यसबारे सोच्न उनीहरूलाई समय मिळ्ला जस्तो देखिँदैन।
शिक्षा मन्त्रीहरूलाई शिक्षा सुधारबारे अध्ययन गर्न फुर्सद छैन। स्वास्थ्य मन्त्रीलाई आयुर्वेद, सिद्ध, युनानीजस्ता विधाको महत्त्व बुझ्ने मन छैन। नीति बनाउनेहरूका पुस्तकमै यी विषयलाई “नचाहिने” मान्ने प्रवृत्ति बसिसकेको छ।

शिक्षाले फैलाएको पुरानो भ्रम

स्कुलदेखि कलेजसम्म एउटा कुरा सधैं पढाइन्छ—प्रोटिनको मुख्य स्रोत मासु हो।
गेडागुडीमा प्रोटिन त हुन्छ, तर धेरै खानु हुँदैन; किनकि ट्रिपसिन इनहिबिटरले प्रोटिन पाचन रोक्छ—यही कुरा पाठ्यपुस्तकले दिन्छ।
यसै आधारमा अनेक विशेषज्ञ, पोषणविद्, चिकित्सकले पनि बालबालिकाको लागि मासु अपरिहार्य भनेर प्रचार गरे।

तर यो सोच पुरानो पोषण विज्ञानको आधा सत्य थियो। आज आधुनिक विज्ञानले यसलाई गलत ठहराइसकेको छ।

भटमासमा हुने औषधीय गुण

भटमास र अन्य गेडागुडीमा डेडजिन, ग्लाइसिटिन र जेनिसिटिन नामक महत्वपूर्ण आइसोफ्लेभोन हुन्छन्।
यी पदार्थले

• हृदय रोग,

• क्यान्सर,

• आन्द्राका समस्या
  र धेरै रोगबाट बचाउने क्षमता राख्छन्।

एसियाली देशका मानिसहरू भटमास, मकै–भटमास, तोफु, मम अचार, भटमासको तेल आदि खाइरहने भएकाले उनीहरूको शरीरमा यी आइसोफ्लेभोन पर्याप्त मात्रामा पाइन्छ।
यही कारणले एसियामा

• ब्रेस्ट क्यान्सर १०% कम

• प्रोस्टेट क्यान्सर २% कम
  पाइने अध्ययनले देखाएको छ।

भटमासको प्रोटिन र स्वास्थ्य

आजको विज्ञानले भटमासको प्रोटिनले

• रगतको कोलेस्ट्रोल घटाउने,

• मुटुको रोगबाट बचाउने
  ठूलो भूमिका खेल्ने प्रस्ट प्रमाण दिएको छ।

भटमासको प्राकृतिक उमालेको, भुटेको वा सानै प्रशोधन गरिएको रूप उत्कृष्ट मानिन्छ। धेरै प्रशोधन (रिफाइन, ब्लिच, डिअडराइज) गर्दा भटमासका महत्त्वपूर्ण आइसोफ्लेभोन शून्यमा झर्छन्।

ट्रिपसिन इनहिबिटरबारे वास्तविक तथ्य

भटमासमा दुई प्रकारका ट्रिपसिन इनहिबिटर हुन्छन्—
कुनिट्ज र बाउमेन–बिर्क।

• कुनिट्ज तातोले सजिलै नष्ट हुन्छ, त्यसैले पकाएर वा भुटेर खाँदा शरीरमा हानी पुर्‍याउँदैन।

• बाउमेन–बिर्क नष्ट नहुने भए पनि यसले क्यान्सर रोक्ने हिलिङ गुण समेटेको प्रमाणित भइसकेको छ।

पुरानो धारणा कि ट्रिपसिन इनहिबिटरले शरीरलाई हानि गर्छ—आज पूर्णतया खारेज भइसकेको छ।
अध्ययनले त भटमासका यिनै तत्वले

• फोक्सो,

• कलेजो,

• आन्द्रा
  आदि अंगमा क्यान्सर बन्ने प्रक्रियालाई रोक्ने देखाएको छ।

फेनोलिक एसिडहरू (सिरिन्गेलडिहाइड, कौमारिक एसिड, जिनटिसटिक एसिड) पनि क्यान्सरविरोधी छन्।

आधुनिक विज्ञान र पुरानो आयुर्वेद एउटै निष्कर्षमा

आयुर्वेदले हजारौँ वर्षदेखि भटमास र गेडागुडीलाई औषधीय मूल्य भएको आहार बताउँदै आएको छ।
आज क्यानडा, अमेरिका जस्ता देशले आफ्नो Food Guide मा “मासु खानु” भन्ने शब्द हटाएर “प्रोटिन खानु” लेखेर परिवर्तन गरिसके।
तर हामीकहाँ अझै पनि रैथाने ज्ञान र आहारलाई नजरअन्दाज गरिन्छ।

निष्कर्ष

भटमास, गेडागुडी, लोकल अन्नबाली, परम्परागत तेल—यी सबै रातीभारी गरिबको खाना होइन, अत्यन्त पौष्टिक, वैज्ञानिक रूपमा प्रमाणित, रोगप्रतिरोधी गुणले भरिएको प्राकृतिक सुपरफुड हुन्।
विज्ञान, आयुर्वेद, अनुसन्धान—सबैले अब एउटै कुरा भन्छन्:

रैथाने खानाले शरीरलाई बलियो बनाउँछ, रोगबाट बचाउँछ, र दीर्घकालीन स्वास्थ्य दिन्छ।
तर दुर्भाग्य, हाम्रो शिक्षा, स्वास्थ्य नीति र सरकारी प्राथमिकता अझै पनि यसतर्फ आँखा खोल्न तयार छैन।